Wat als we gaan inzien dat economen, beursgenoteerde bedrijven, aandeelhouders en de overheden het verkeerd hebben wat betreft groei? Wat als we tot het inzicht komen dat altijd maar groeien niet goed is? Wat is dan de volgende stap?
Het inzicht dat de focus op blijven groeien niet goed is wordt voor steeds meer mensen duidelijk, maar wat dan? Dit is de vraag waarmee ik begon te lezen in het boek van Jason Hickel, met de gedachte dat minder beter voor ons is. We zijn als Westerse wereld verslaafd geraakt aan groei en maken onszelf wijs dat we niet zonder groei kunnen. Je ziet de paniek bij economen, aandeelhouders, overheid en media, wanneer de economie of een bedrijf minder hard groeit of erger nog krimpt. Terwijl vele onderzoeken laten zien dat het anders kan, sterker nog, ze geven je het inzicht dat het anders moet.
Door het lezen van Less is more van Jason Hickel kwam ik op de kern van dit artikel. Op aanwijzing van Anke Sitter keek ik ook de documentaire ‘ont-groeiers‘ van Tegenlicht waar ik kennismaakte met ondernemer Elske Doets en haar nieuwe inzichten en Katherine Trebeck. Daardoor heb ik het boek ‘Bloei’ van Elske gelezen en lees ik het boek ‘The economics of arrival’ van Katherine. Eerder las ik het boek ‘Duurzaam kapitalisme‘ van Willem Schramade, en voor dit artikel heb ik hem om zijn mening over het boek van Jason gevraagd. Willem gaf de kritische noot die ik zocht.
De wereld wordt dagelijks geconfronteerd met de effecten van de focus op groei. Wanneer je verder kijkt dan de standaard uitspraken en ideeën over groei dan zie je steeds beter wat we met deze basishouding, de ecologie en mensen aandoen. Tijdens het gesprek dat ik had met Babette Porcelijn, het lezen van haar boeken over de Verborgen impact en het Happy 2050 scenario, het gesprek met Rob van der Dool en het gesprek met Willem Schramade en zijn boek Duurzaam kapitalisme, het boek Fantoomgroei van Sander Heijne en Groene leugens van Kathrin Hartmann, leerde ik wat altijd willen groeien doet met mens en omgeving.
Deze boeken staan vol met onderzoeken en voorbeelden dat het anders moet, want we buiten de planeet en mensen al eeuwen uit en de volgende generaties worden geconfronteerd met het resultaat. Een resultaat die het leven op deze planeet steeds moeilijker en onaangenamer maken.
In het boek ‘Minder is meer’ laat Jason zien dat het idee dat de verbetering van de mensheid is gekoppeld aan groei, wordt versterkt door het kapitalisme. Groei is al lang niet meer nodig voor het welzijn van de mensen in het rijke Westen, sterker nog het welzijn van mens en omgeving neemt af.
‘GDP-growth is an index of the welfare of capitalism, not of the welfare of humans’
Jason Hickel
Minder is meer
De groei die we ieder jaar moeten realiseren wordt vooral mogelijk gemaakt door het mis/gebruik van grondstoffen en mensen op het zuidelijk halfrond. De mensen en bodem worden daar uitgebuit door bedrijven uit het Westen om te kunnen blijven groeien.
Under capitalism, global GDP needs to keep growing by at least 2% or 3% per year, which is the minimum necessary for large firms to maintain rising aggregate profits. Three per cent growth means doubling the size of the global economy every twenty-three years
Jason Hickel
Jason laat vanuit de geschiedenis zien dat mensen werden uitgebuit door het creëren van een schijnbaar tekort, zo werden hele gebieden in 1500-1600 toegeëigend door rijke mensen en konden de gewone mensen niet meer vrij gebruik maken van de grond, de dieren in de bossen en het water. Terwijl ze daarvoor voldoende eten hadden voor een goed leven, hadden ze plotseling te weinig te eten en werden zo gedwongen om te werken op het land van de rijken voor een hongerloon waardoor ze moesten blijven werken. Jason laat hetzelfde beeld zien uit de geschiedenis, met slaven en grondstoffen uit Afrika en het Verre Oosten.
Het kapitalisme en de noodzaak om te groeien volgens overheden en de rijken in de wereld zorgt ervoor dat we steeds meer grondstoffen en goedkope arbeid nodig hebben. Terwijl de grondstoffen steeds schaarser worden en we willen dat mensen uit de armoede komen. (SDG’s) – Het rijke Westen verbruikt al een paar decennia veel meer van de aarde dan zou kunnen voor een leefbare planeet voor toekomstige generaties.
It’s high-income countries that are the problem here, where growth has become completely unhinged from any concept of need, and has long been vastly in excess of what is required for human flourishing.
Jason Hickel
Jason laat ook zien dat technologische vooruitgang zoals bijvoorbeeld wordt geschetst in het Abundance idee van Peter Diamandis niet zal helpen om naar een leefbare planeet te komen in de toekomst, zolang het is gestoeld op het idee dat groei noodzakelijk is voor de vooruitgang van de mens. Voor deze vooruitgang zijn steeds meer grondstoffen nodig, de 3% groei jaar op jaar heeft een exponentieel effect. Mede door hoe het BNP wordt berekend en hoe overheden en bedrijven kijken naar de groei van het BNP voor de welvaart van het land en de economie rennen we steeds harder naar het probleem/de afgrond. De drang naar groei en de toename van de behoefte van energie bijvoorbeeld kan niet worden opgelost met verduurzaming. We hebben steeds meer energie nodig om te blijven groeien.
‘Don’t get me wrong. Technology is absolutely essential in the fight against ecological breakdown. We need all the efficiency improvements we can get. But scientists are clear that they will not be enough, on their own, to fix the problem. Why? Because in a growth-oriented economy, efficiency improvements that could help us reduce our impact are harnessed instead to advance the objectives of growth – to pull ever-larger swathes of nature into circuits of extraction and production. It’s not our technology that’s the problem. It’s growth.’
Jason Hickel
De oplossing volgens Jason is dat we de (verplichte) groei loslaten en in het Westen zelfs ontgroeien. We moeten wel naar duurzame oplossingen zoals in onze energievoorziening en verduurzaming van grondstoffen door recycling/circulair, maar tegelijk moeten we ook naar minder verbruik kijken. De economieën op het zuidelijk halfrond moeten nog wel groeien want zij zitten nog onder de armoedegrens en een te laag welzijn, en zij moeten verder groeien naar een goed niveau van welzijn. Tegelijkertijd moeten we in het Westen krimpen en dat kan.
‘we can decide what kinds of things we want to grow (sectors like clean energy, public healthcare, essential services, regenerative agriculture – you name it), and what sectors need to radically degrow (things like fossil fuels, private jets, arms and SUVs)… scale down the parts of the economy that are designed purely to maximise profits rather than to meet human needs, like planned obsolescence, where products are made to break down after a short time, or advertising strategies intended to manipulate our emotions… we can shorten the working week to maintain full employment, distribute income and wealth more fairly, and invest in public goods like universal healthcare, education and affordable housing.’
Jason Hickel
We kunnen met veel minder inkomen goed leven wanneer we welzijn in plaats van welvaart nastreven. We moeten in Westen terug naar het niveau dat we weer binnen de grenzen leven van de planeet.
- Met minder inkomen / minder werken hebben we meer ruimte om tijd te spenderen met familie en vrienden, meer tijd in de natuur en om te bewegen. Allemaal activiteiten die ons gelukkiger maken.
- Begrenzen, een plafond dat ieder jaar lager wordt, van landen en bedrijven in het gebruik van grondstoffen en uitstoot om verandering af te dwingen.
- Marketing en media veranderen om het gevoel dat bezit belangrijk is en dat we niet goed genoeg zijn te stoppen.
‘We can create an economy that is organised around human flourishing instead of around endless capital accumulation; in other words, a post-capitalist economy.’
Jason Hickel
Wat Katherine Trebeck en Jeremy Williams de wellbeing economy noemen, en wat Willem Schramade duurzaam kapitalisme noemt.
De koppeling tussen groei en kapitalisme
In zijn boek ‘Duurzaam kapitalisme‘ benoemt Willem Schramade een aantal heilige huisjes van het kapitalisme:
- Eén zo’n heilig huisje is de fixatie op economische groei en de neiging om iedere zwakke bedrijfstak te redden, hoe waardevernietigend die ook is.
- Een tweede heilig huisje is het credo dat de markt alles beter weet en juist prijst. Dat is fictie.
- Nog zo’n heilig huisje is het excessieve koopgedrag. We kopen te veel spullen, eten te veel vlees en reizen teveel met vliegtuig en auto zonder de werkelijke kosten ervan te zien, zoals ontbossing, uitbuiting en klimaatverandering. En zonder er gelukkiger van te worden.
- Een ander heilig huisje is de dwangmatige behoefte aan zekerheid: we willen alles precies kunnen plannen, precies weten hoe groot ons pensioen zal zijn, etc. Mensen hangen krampachtig aan die zekerheden, terwijl de basis eronder volledig weggevaagd kan worden.
“Duurzaam kapitalisme dient de sterke punten van kapitalisme te behouden, zoals innovatie, autonomie en de efficiëntie van prijssignalen.”
Willem Schramade in Duurzaam kapitalisme
In het betoog van Jason is het kapitalisme de bron van onze verslaving aan groei en daarmee de gevolgen voor mens en omgeving. Het kapitalisme drijft ons steeds verder weg van welzijn in het rijke Westen en buit de natuur en mens op het zuidelijk halfrond verder uit, beschrijft Jason.
Met de visie van Jason Hickel over kapitalisme vroeg ik Willem, is het kapitalisme onlosmakelijk verbonden met groei?
‘Nee, als de samenleving zijn doelen en grenzen helder neerzet, dan kan kapitalisme een dienende rol spelen zonder dat groei wordt aangejaagd. Dit ligt voor mij veel genuanceerder dan hoe Hickel het neerzet en dit is ook het punt waarop het boek mij niet overtuigt. Volgens Hickel zijn alle problemen te herleiden tot kapitalisme en dualisme, wat hij illustreert aan de hand van de ontwikkelingen als enclosure en slavernij. Ik deel zijn analyse dat kapitalisme daar een kwalijke rol in speelt, maar niet dat het daar onvermijdelijk toe leidt of dat het zonder kapitalisme niet gebeurd was. Ten eerste zijn andere uitkomsten mogelijk en ten tweede zijn kwalijke praktijken ook zonder kapitalisme schering en inslag. Qua uitbuiting van mens en natuur waren bijvoorbeeld de Romeinen ook al zeer extreem, terwijl toen van kapitalisme geen sprake was – idem voor communistische regimes als die van Stalin en Mao. Als je iets beters wilt dan de huidige vorm van kapitalisme dan zul je haar mechanismen beter moeten begrijpen. En daarvoor is Hickel’s analyse te simplistisch en hoog over.’
Willem Schramade
Ontgroeien is niet gelijk aan recessie
Misschien denk je nu dat ontgroeien hetzelfde is als een recessie. Dat is ten slotte wat we in de media vaak zien, wanneer de groei van een economie stopt duikelt (een deel van) de wereld in een recessie. Jason laat zien dat ontgroeien niet hetzelfde is als een recessie. Dit zijn een paar van zijn aanwijzingen over de verschillen:
Degrowth is a planned, coherent policy to reduce ecological impact, reduce inequality, and improve well-being. Recessions are not planned, and do not target any of these outcomes. They are not intended to reduce ecological impact (even though this might in some cases be an unintended outcome), and they are certainly not intended to reduce inequality and improve well-being – indeed, they do the opposite. –
Jason Hickel
“Degrowth seeks to expand universal public goods and services, such as health, education, transportation and housing, in order to decommodify the foundational goods that people need in order to lead flourishing lives. Recessions, by contrast, generally entail austerity measures that cut spending on public services.”
Jason Hickel
Met de inzichten van Jason over ontgroeien vroeg ik Willem Schramade: Hoe kijk jij tegen de-growth aan? Wat zijn de risico’s en hoe zouden we die kunnen ondervangen?
‘Hickel definieert de-growth als een geplande vermindering van excessief gebruik van energie en materialen om de economie in balans te brengen met de levende wereld op een veilige, rechtvaardige en eerlijke manier. Ik ben het ermee eens dat dit het juiste doel is. De vraag is vooral hoe we daar gaan komen. Daar geeft hij ook de nodige aanwijzingen voor, zoals het afschaffen van geplande veroudering van producten; vermindering van adverteren; verschuiving van eigendom naar gebruik; etc. Ook doet hij suggesties om het financieel systeem te veranderen, met massale schuldkwijtschelding en een andere basis voor het geld. Dat klinkt aardig, maar is enorm moeilijk om te organiseren op een manier die 1) eerlijk is; 2) niet leidt tot ineenstorting van het financiële systeem, met alle ontwrichtende maatschappelijke gevolgen van dien, tot aan het risico op anarchie en burgeroorlog.’
Willem Schramade
Net als Jason, Willem en anderen ben ik van mening dat ontgroeien belangrijk is voor het welzijn van toekomstige generaties. De ideeën over de manier waarop we dit het beste kunnen realiseren verschillen nogal. De manier waarop Babette Porcelijn dit inzet in Het happy 2050 scenario vind ik mooi, net als wat Kathrine Trebeck beschrijft in het laatste hoofdstuk van haar boek The Economics of Arrival, we hebben allemaal wat te doen in deze verandering.
Impactbesluiten voor de volgende generaties
Uit onderzoek blijkt dat we veel minder nodig hebben dan ons wordt voorgehouden. We komen dagelijks in aanraking met marketing die ons minder gelukkig maakt waardoor we meer willen kopen om iets te bereiken wat we juist niet bereiken door meer spullen te kopen. Het is een tactiek die ik in het verleden ook gebruikte. Ondertussen realiseer ik me dat meer welzijn in het rijke Westen niet wordt bereikt met meer spullen en nog een vakantie. Meer geluksgevoel zit veel meer in tijd en aandacht voor de mensen om ons heen en aandacht voor de omgeving.
Decide for impact – besluit nu om duurzaam positieve impact te hebben met je bedrijf.
Dit kunnen we doen voor meer welzijn van mens en omgeving
Jason noemt de volgende stappen in zijn boek om te komen tot een vermindering van materiaal en energie gebruik;
Stap 1. Beëindig geplande veroudering van producten
- Een optie is om verplichte langere garanties op producten in te voeren.
- Een ‘recht op reparatie’ invoeren, waardoor het voor bedrijven illegaal wordt om dingen te produceren die niet door gebruikers of onafhankelijke monteurs kunnen worden gerepareerd met betaalbare vervangende onderdelen.
- Overstappen op een leasemodel voor grote apparaten en producten, waarbij fabrikanten de volledige verantwoordelijkheid voor alle reparaties op neemt, met modulaire verbeteringen voor bijvoorbeeld een lager energieverbruik.
Stap 2. Stop met adverteren
- We kunnen quota invoeren om de totale advertentie-uitgaven te verminderen.
- We kunnen wetten maken tegen het gebruik van psychologisch manipulatieve technieken.
- We kunnen openbare ruimtes bevrijden van advertenties – zowel offline als online.
Stap 3. Verschuiving van eigendom naar gebruik
- Het delen van één apparaat met tien huishoudens betekent dat de vraag naar dat product met een factor tien wordt verminderd, terwijl mensen tegelijkertijd tijd en geld besparen.
Stap 4. Stop voedselverspilling
Stap 5. Ecologisch destructieve industrieën verkleinen
- Overschakelen van rundvlees naar vlees van niet-herkauwers of plantaardige eiwitten zoals bonen en peulvruchten.
- We kunnen de wapenindustrie en de privéjet industrie terugschroeven.
- We kunnen de productie van plastic voor eenmalig gebruik en wegwerpspullen terugschroeven.
- De commerciële luchtvaartindustrie afbouwen, te beginnen met beleid zoals een frequent flyer-heffing, het beëindigen van routes die met de trein kunnen worden bediend en het afschaffen van eersteklas en businessclass-cabines.
- Energie-intensieve langeafstands ketens naar een waar de productie dichter bij huis plaatsvindt.
Regeringen moeten concrete doelen stellen om het materiaal- en energieverbruik te verminderen; door het gebruik van grondstoffen en energie te beperken tot het bestaande niveau (niet verder groeien dus) en verlaag ze elk jaar totdat je weer binnen de grenzen van de planeet liggen.
Jason is scherp en duidelijk in de dingen die we vooral vanuit de overheid en op landen niveau moeten regelen en afspreken.
In de boeken van Babette Porcelijn en Katherine Trebeck staat wat we op verschillende niveaus hebben te doen, overheid, bedrijven, burger en individueel. Het klinkt minder scherp, maar belangrijker nog het legt niet alle verantwoordelijkheid ergens anders neer, zodat je zelf een afwachtende houding kunt aannemen. We hebben allemaal een rol.
Willem Schramade heeft ook bredere kijk op hoe het rijke Westen binnen de grenzen van de planeet komen. Dat vraagt om een aantal zaken:
- Een verandering en mindset zoals Hickel die beschrijft, waarin we beseffen dat alles met elkaar verbonden is en natuur geen dode materie is die we onbeperkt kunnen exploiteren.
- Een brede visie op waarde, niet alleen in financiële ruilwaarde, maar ook in termen van sociale en ecologische waarde: die moeten expliciet gemaakt worden in bedrijfsrapportages, nationale rekeningen, productinformatie, etc. en zo beter beschermd worden, bijvoorbeeld met echte prijzen.
- Een actievere rol van overheden en burgers om tegengas te bieden aan excessieve macht van grote bedrijven
- Bedrijven die sturen op brede waarde ipv alleen winst.
- Een financiële sector die naast financieel rendement en risico ook expliciet de maatschappelijke impact meet en verbetert.
- Drastische hervormingen in regelgeving, vooral op het gebied van belastingen: die dienen zodanig te verschuiven dat arbeid nauwelijks meer belast wordt, terwijl kapitaal, materiaalgebruik en uitstoot dat juist wel worden.
- Etc.
Er is geen silver bullet, maar we hebben een heel scala aan institutionele aanpassingen nodig om het systeem beter en eerlijker te maken.
Willem Schramade
Verdieping
Wanneer je nu nog meer geïnteresseerd bent geraakt in het onderwerp loskomen van de groei dan kan ik je de genoemde boeken aanbevelen, zie de bronnen hieronder, en de volgende artikelen en video’s.
In dit draadje van Jason via Twitter zie je een aantal van zijn artikelen en de punten die hij maakt in zijn boek.
1) Post-growth and degrowth policies are key to enabling us to decarbonize fast enough to stay under 1.5 or 2C in a safe and just way, and we need climate mitigation scenarios that describe these pathways. Here’s our argument in Nature Energy: https://t.co/kjZ15UOXvc
The 2018 special report of the IPCC indicates that, in the absence of speculative negative-emissions technologies, the only feasible way to remain within safe carbon budgets is for high-income nations to actively slow down the pace of material production and consumption (Grubler et al., 2018; IPCC, 2018).
8) Here is a short piece on what radical climate policy in the global North would look like: a rapid reduction in fossil fuel use, a dramatic reduction in inequality, a social guarantee, and a commitment to climate reparations: https://t.co/RKVhi8pGDX
10) Here’s a concrete proposal for how countries in the global South can throw off the shackles of imperialist capital, achieve economic decolonization and end poverty, while forcing the global North to reduce their plunder of the planet’s resources: https://t.co/XDMp2ExM1D
Ont-groeiers in VPRO tegenlicht
https://www.vpro.nl/programmas/tegenlicht/kijk/afleveringen/2021-2022/de-ontgroeiers.html
TEDx talk Katherine Trebeck over de Economy of well-being.
De dualiteit waar ik mee zit
Net als de meeste ondernemers die serieus aan de slag gaan met het onderwerp duurzame positieve impact kwam ik tot de conclusie dat de drang naar altijd groeien heel onnatuurlijk is. Terwijl diezelfde ondernemers zelf ook willen groeien om zo de duurzame positieve impact te delen met zoveel mogelijk mensen.
Het is een tegenstelling waar ondernemers die een duurzame positieve impact willen maken vaak mee worstelen. Ze moeten groeien om meer impact te hebben en om zo de huidige slechte alternatieven te verdringen en de concurrenten aan te sporen om te veranderen. Tegelijkertijd weten ze ook dat wanneer de focus op altijd blijven groeien komt te liggen het de verkeerde kant op gaat.
Deze tegenstelling zag ik ook bij Elske Doets in de documentaire over ont-groeiers van VPRO tegenlicht. Zij is eigenaar van Doets Reizen waar mensen vliegen naar verre bestemmingen zoals de VS en Canada, om daar één te zijn met de natuur en tot elkaar te komen zonder afleiding. Terwijl Elske in de corona periode heeft ervaren dat dit ook gewoon in Nederland kan of in gebieden die je met de trein kunt bereiken. Ze werkt door aan haar reisbureau maar past dingen aan in haar aanbod en prijzen om mensen bewust te maken van de negatieve impact die ze hebben met verre reizen en de ecologie. Ze wil een verandering in de branche te realiseren. Nu wil ze groeien om de branche te verbeteren.
Het is een dualiteit waar ik mee worstel, bedrijven helpen om te groeien in duurzame positieve impact, maar wanneer is het genoeg?
Wat denk jij?
Bronnen
- Less is more – Jason Hickel
- Duurzaam kapitalisme – Willem Schramade
- The Economics of Arrival: ideas for a grown-up economy – Katherine Trebeck
- Bloei – Elske Doets
- De verborgen impact – Babette Porcelijn
- Het happy 2050 scenario – Babette Porcelijn
- Samen werken naar het happy 2050 scenario – Babette Porcelijn
- De weg naar een duurzame economie – Willem Schramade
- Fantoomgroei – Sander Heijne
- Groene Leugens en Grüner wird’s nicht – Kathrin Hartmann
- Ont-groeiers – documentaire VPRO tegenlicht
- Wellbeing Economy https://weall.org/